بیکاری، توسعه نیافتن مناطق روستایی و محرومیت‌ها از عوامل مهمی هستند که خانواده‌ها را ترغیب به مهاجرت می‌کنند، مهاجرت‌هایی که به امید رونق زندگی و درآمد بیشتر در اکثر مواقع از مناطق محروم یا روستاها به شهرها انجام می‌شود، اما در بسیاری از موارد، این مهاجرت تاثیر عکس دارد و باعث بروز مشکلات جدید می‌شود
حاشیه‌نشینی امروز یکی از چالش‌های جدی شهرهای کشور به شمار می‌آید و مدیریت شهری را برای اداره شهرها با مشکل روبرو کرده است. آمارهای موجود حکایت از آن دارد که قریب 20 تا 30 درصد ساکنین کلانشهرها در سکونتگاه‌های ناهنجار زندگی کرده و دست به گریبان معضلات خاص هستندشهر بیرجند همچون تمام شهرهای کویری و نیمه کویری کشور ایران تا چند دهه پیش، رشدی بسیار کند داشت، اما پس از استانی شدن خراسان جنوبی رشد غیرقابل تصور جمعیت را در این استان داشته‌ایم. همچنین خشکسالی‌های 17 ساله در استان موجب شده تا روز به روز شاهد مهاجرت گسترده روستائیان به مرکز استان و روستاهای اطراف آن باشیم
محمد حسن فروزان، رئیس اداره بافت‌های فرسوده شهری اداره کل راه و شهرسازی خراسان جنوبی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه خراسان جنوبی، اظهار کرد: حاشیه‌نشینی و سکونت‌های غیررسمی به مناطقی از شهر گفته می‌شود که در آن ساخت و سازهای غیرمجاز انجام شده و فاقد سند ثبتی است که شاهد این پدیده در شهر بیرجند نیز هستیم
وی افزود: برخی مهاجرت‌های روستایی، گرانی قیمت زمین شهری، سوء استفاده از ناآگاهی برخی متقاضیان زمین که در دام زمین‌خواران می‌افتند سبب ایجاد این مناطق می‌شود
رئیس اداره بافت‌های فرسوده شهری اداره کل راه و شهرسازی خراسان جنوبی ادامه داد: بیرجند تنها شهر بالای صد هزار نفر استان است که در اولویت طرح توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی توسط شرکت عمران و بهسازی شهری ایران قرا گرفت. طرح توانمندسازی آن حدود سال 87 به تصویب رسید و شامل 3 محله جوادیه، کارگران و موسی بی جعفر و مساحت تقریبی 180 هکتار است. با همکاری دستگاه‌های اجرایی و مدیریت شهری، ساخت و سازهای غیرمجاز در مجاور شهر، تقریبا کنترل شده است
وی خاطرنشان کرد: همچنین در قالب طرح مصوب علاوه بر اقدامات اجرایی و کالبدی، توصیه‌ها و اقدامات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مدیریت زمین و مسکن برای پیشگیری از این پدیده توسط دستگاه‌های اجرایی و نهادهای مردمی پیش‌بینی شده است
فروزان افزود: پدیده حاشیه نشینی که معمولا در حاشیه شهرهای بزرگ و پرجمعیت و مراکز اداری و سیاسی تشکیل می‌شود را بیشتر در شهر بیرجند شاهد هستیم و در سایر شهرها خوشبختانه توسط مدیریت شهری تا حد زیادی تحت کنترل است
رئیس اداره بافت‌های فرسوده شهری اداره کل راه و شهرسازی خراسان جنوبی گفت: ابتدا در غالب ستاد سکونتگاه‌های غیر رسمی این مسئله، ساماندهی و در حال حاضر ستاد بازآفرینی پایدار شهری در شهریور سال 93 توسط هیات دولت تشکیل شده که این ستاد به ستاد استانی بازآفرینی پایدار شهری تغییر نام پیدا کرده و وظایف گسترده‌تر دارد. در این ستاد با ریاست استاندار، معاون عمرانی و دبیری اداره کل راه و شهرسازی، حدود 29 دستگاه عضو هستند.
مهدی رونقی، معاون عمرانی فرماندار بیرجند نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا اظهار کرد: تعریفی که از حاشیه نشینی در محافل اکادمیک بیان می‌شود در اجرا کاملاً متفاوت است. حاشیه‌نشینی در اذهان مردم با بار منفی همراه است. اگر حاشیه نشینی را به معنی سکونت تعدادی از مردم در کنار یک مرکز سکونتگاهی اصلی که دارای طرح و برنامه مشخص نیست تعریف کنیم، در مرکز خراسان جنوبی به این معنی حاشیه‌نشینی وجود ندارد
وی تصریح کرد: اگر حاشیه نشینی را به معنای اینکه یک سری معضلات در روستاهای اطراف وجود دارد تعبیرکنیم، در روستاهای اطراف شهر بیرجند حاشیه نشینی وجود دارد و تمام افرادی که خارج از طرح هادی روستایی در روستاهای اطراف بیرجند زندگی می‌کنند حاشیه نشین تلقی خواهند شد. ۵۰۰ خانوار در خارج از طرح هادی روستایی در روستاهای اطراف بیرجند نسبت به ساخت و ساز غیرقانونی اقدام کرده‌اند.
رونقی ادامه داد: در ۱۰ سال اخیر به واسطه شکل گیری خراسان جنوبی به عنوان یک استان نوپا و بالاتر رفتن جاذبه‌های آن، تعدادی از مردم روستاهای خراسان جنوبی به مرکز استان مهاجرت کرده‌اند. در ۱۰ سال اخیر با اوج مهاجرت مردم از روستاها به شهر بیرجند مواجه بودیم اما در حال حاضر آنچه که به عنوان یک پدیده افسارگسیخته مطرح بود و حاشیه نشینی اطلاق گرفت در خراسان جنوبی وجود ندارد چرا که این افراد در قالب یک طرح مصوب، ساماندهی و امکانات لازم در اختیار آنها قرار گرفته است
معاون فرماندار بیرجند تصریح کرد: در روستاهای اطراف شهر خارج از محدوده طرح هادی روستایی ساخت و سازهایی صورت گرفته است که نمی‌توان به این جمعیت هم حاشیه نشین اطلاق کرد. در قالب ساخت و سازهای غیر مجاز و خارج از محدوده طرح هادی، برخی منازل ساخته شده که تا حدودی با اقدامات چند سال اخیر این امر کاهش یافته است
وی اظهار کرد: ما در اطراف شهر بیرجند با سکونتگاه‌هایی رو به رو هستیم که عنوان روستا گرفته‌اند ولی از لحاظ ساخت و ساز و اقتصاد، غالب آنها، ویژگی روستا را ندارند. باید برای روستاهای اطراف شهر بیرجند تدابیری اندیشیده شود. به نظرم مهمترین راهکار این است که به دلایل مختلف این روستاها به جامعه شهری الحاق شوند
رونقی افزود: در صورت موافقت با شهرشدن این روستاها، به طور قطع در کوتاه‌مدت در این روستاها اتفاق خاصی نمی‌افتد و شهر شدن تنها شرایط توسعه را برای این روستاها تسهیل می‌کند. همچنین با توجه به اینکه روستاها باید به صورت معقولی رشد کرده و در یک بازه زمانی کوتاه مدت زیاد شده، این امر باعث مشکلات زیادی می‌شود
معاون فرماندار بیرجند تاکید کرد: با توجه به توان محدود دولت و وجود مشکلات اعتباری، اجرای برنامه‌ریزی‌ها برای این مناطق به زمان نیاز دارد
مرادی، یک جامعه‌شناس در خراسان‌جنوبی در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا اظهار کرد: خانواده‌هایی که با درآمد کم به شهرها مراجعه می‌کنند و توان اسکان در خانه‌های شهرها را ندارند، به حاشیه شهرها روی می‌آورند و با اسکان در خانه‌هایی که بدون مجوز و با حداقل امکانات و بدون رعایت استانداردها ساخته می‌شوند زندگی خود را آغاز می‌کنند
وی افزود: حاشیه‌نشینی امروزه به صورت یک معضل شهری خود را نشان داده چرا که بین پدیده حاشیه نشینی و جرایم و مسائل اجتماعی نظیر سرقت، اعتیاد، و انحرافات اجتماعی ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. آمار جرایم بیانگر این است که بیشتر جرایم در این مناطق از شهر رخ می‌دهد
مرادی ادامه داد: رشد بی‌رویه شهرنشینی و مهاجرت روستائیان به شهرهای بزرگ از جهات متعددی موجب شیوع بزهکاری، انحرافات اجتماعی و عوارض ناشی از آن می‌شود
وی تصریح کرد: حاشیه نشینی یک بیماری و یک معضل اجتماعی به شمار می‌رود و حاکی از ناسالم بودن ساختارهای اقتصادی و اجتماعی است. برای مقابله با چنین پدیده زشتی و کاهش معضلات اجتماعی و فرهنگی ناشی از آن باید بلادرنگ از گسترش آن ممانعت شود و سپس به اصلاح مناطق حاشیه نشین مبادرت کرد
این جامعه‌شناس اظهارکرد: فقر اقتصادی فقر فرهنگی را دنبال دارد و چون نظارت کم است این مراکز محل خلاف می‌شوند و انواع ناهنجاری‌ها در این محله‌ها بیشتر است. چون فرهنگ مردم این مناطق پایین است خیلی هنجار شکنی‌ها پدید می‌آید. مجموعه‌ای از مشکلات فرهنگی و اقتصادی سبب شده این مناطق دارای انواع آسیب‌های اجتماعی شوند
وی خاطرنشان کرد: مهمترین معضل این مناطق این است که مشکلات از حاشیه شهرها به داخل شهر نیز وارد می‌شوند
اگر چه در ابتدای استان شدن خراسان جنوبی، مهاجرت‌ها را از روستاها و شهرهای اطراف در حاشیه شهر بیرجند شاهد بودیم، با اقدامات مسئولان تا حدودی جلوی این روند گرفته شد و اما امروز پس از گذشت یک دهه از استان شدن شاهد ساخت و سازهای غیر مجار در روستاهای حاشیه شهر مرکز استان هستیم که اگر امروز برای آن تدبیر اساسی اندیشیده نشود در آینده نه چندان دور معضلات زیادی را برای استان بوجود خواهد آورد.
گزارش از سیده طوبی موسوی، خبرنگار ایسنای خراسان جنوبی